АФКОРИ ТАҲАММУЛПАЗИРИИ ҶАЛОЛИДДИНИ РУМӢ – НАМУНАИ ОЛИИ ХУДОГОҲӢ ВА ХУДШИНОСИИ МИЛЛӢ
Падидаи таҳаммулпазирӣ ҳама давру замон дар равандҳои мураккаби байналмиллалӣ, байнимазҳабӣ ва фарҳангӣ нақши ҳалкунанда бозидааст. Ба вуҷуд омадани онро худи замон, мавқеъ ва раванди муносибатҳои байналхалқӣ, иҷтимоӣ ва байнишахсӣ муайян мекард, ки дар он тарафҳо маҳз дар асоси истифода бурдани принсипҳои оштипазирӣ ва ҳамзистии осоишта ба созиш даъват карда мешуданд.
Ҳар як шахс муҳити атрофро ба таври гуногун қабул мекунад, ҳаёт ва арзишҳои маънавии ӯ бештар аз рӯи хусусиятҳои иҷтимоӣ-фарҳангӣ ва фардӣ, шароити мушаххаси зиндагӣ, муносибат ва эътиқод ба дину оин муайян карда мешаванд. Ин тафовутҳо метавонанд боиси низоъ шаванд. Аммо инсон дар инкишофи иҷтимоӣ-таърихии худ дар ҷараёни муошират барои якпорчагии мавҷудият ва ҳамдигарфаҳмии худ кӯшиш намудааст ва кӯшиш мекунад. Барои амалӣ намудани ин орзу падидае лозим аст, ки одамонро дар як фазои ягонаи иҷтимоию фарҳангӣ муттаҳид созад. Асоси ҳамкории созанда дар ин маврид афкори таҳаммулпазирӣ – ҳамчун шарти зарурии ҳамзистии бидуни низоъ мебошад. Бо назардошти ин, роҳи ҳалли масъалаи таҳаммулпазириро бояд дар навъҳои мушаххаси иҷтимоишавии одамон, ки аз анъанаҳои миллӣ, иҷтимоӣ, динӣ, фарҳангӣ ва зерфарҳангӣ бармеоянд, ҷустуҷӯ кард.
Румӣ мушкилоти инсонро ҳамчун як мавҷуди оқил амиқ таҳлил карда, бар ин назар аст, ки яке аз сабабҳои печида шудани зиндагии ӯ ва таъсиррасонӣ ба шуури ӯ тафовутҳое мебошад, ки ӯ дар байни худ ва одамон ба вуҷуд овардааст (ё дарк кардааст).
Мутафаккир таъкид мекард, ки аксаран тафовутҳои гуногун — иҷтимоӣ ё идеологӣ омили асосии ҳаракатдиҳанда дар ҳаёти одамон мегарданд. Гузашта аз ин, ин фарқиятҳо ё ҷойгоҳҳо ҳам дар шуури инсон ва ҳам дар ҳастӣ мавҷуданд. Ӯ ҳам мисли Фаридиддини Аттор ва дигар намояндагони тасаввуф инсонро умумибашарӣ, умумикайҳонӣ, моҳиятан ҷовидон медонист, яъне чунин, ки моҳияташ нури илоҳӣ, рӯҳи кайхониро «хуб» дарк карда, ҳам нур, ҳам некӣ ва ҳам зебоиро ба ҳам пайваст.
Инсон чун як зарраи хурди ҳастӣ ба тамоми моҳияти ин мавҷудот, ки маънӣ ва арзиш дорад, танҳо дар сурате дахолат мекунад, ки шахсият бошад. Ҳеҷ мавҷуди зинда ё беҷон, ки аз инсон дур бошад, эҳтиёҷ ба шинохти худ ва ҷаҳонро дошта наметавонад.
Чунки ғайр аз инсон ҳеҷ як унсури ҳастӣ қобилияти шинохти зеҳнии худ ва олами атрофро надорад. Ҳамин тариқ, объекти асосии дониш бояд шахс ва ҳадафи мавҷудияти ӯ дар ҷаҳон бошад.
Таҳаммулпазириро мутафаккирони гуногун ҳамчун падидаи иҷтимоӣ маънидод мекунанд, вале дар айни замон онро ҳамчун категорияи ахлоқӣ шарҳ медиҳанд. Дар ин маврид мо дар назар дорем, ки худи мафҳуми «таҳаммулпазирӣ» хеле ба наздикӣ пайдо шудааст, вале маънои ин категорияи ахлоқӣ дар дигар мафҳумҳои қадимтар гузошта шудааст. Аз ин рӯ, мо комилан дуруст гуфта метавонем, ки масъалаи таҳаммулпазирӣ ҳамеша дар ҳастии инсон, дар фаъолияти ӯ ҷой доштааст.
Ҷалолиддини Румӣ дар бораи инсон ҳамчун намояндаи ду ҷаҳон — осмонӣ ва заминӣ навиштааст. Моҳияти дидгоҳи фалсафӣ ва антропологии ӯ аслан ба ин асос аст – дар вуҷуди инсон ду ҳастӣ ба ҳам пайванданд: маънавӣ – ахлоқӣ ва нафсонӣ – биологӣ. Чунончӣ фармудааст:
Ба андешаи ӯ ин ду ҳастӣ дар муборизаи доимӣ мебошанд ва дар ин мубориза ба одам қуввае лозим аст, ки ҳастии табиии худро ба нафъи маънавӣ ром кунад. Рисолати асосии инсонро Ҷалолиддини Румӣ роҳе дар шинохти худ медонад, ки инсон тавассути он «ман»-и худро мешиносад ва ба даст меорад. «Ман»-и худро ёфта, хирадманд, донандаи сирри асрор мешавад.
Агар шахсро як мавҷудоти фаъол донем, он гоҳ мо метавонем хусусияти антропологии таҳаммулпазириро дар асоси муносибати шахс ба мавҷудияти худ ва ҳамзистии худ бо дигарон муайян кунем. Инчунин мумкин аст, ки механизмҳои муҳимтарини паҳншавии таҳаммулпазирӣ дар ҷомеа ва мутаносибан механизмҳои мутобиқшавии самараноки шахс ба муҳити иҷтимоӣ муайян карда шаванд.
Ақидаҳои таҳаммулпазирӣ ҳамчун падидаи ахлоқӣ дар фалсафаи Ҷалолиддини Румӣ дар заминаи таълимоти ӯ ташаккул ёфтаанд, ки он синтези таҷрибаи назариявии сӯфиён, омезиши афкори мухталиф мебошад. Шароити зиндагиаш, муҳити кораш ва мафҳумҳои динию фалсафие, ки дар замони ӯ паҳн шуда буданд, дар афкору андешаи ӯ таъсири худро гузоштаанд. Асоси ҳама чиз мафҳуми пантеистии тасаввуфӣ дар бораи ваҳдати вуҷуд буд, ки бо мавҷудият, дурусттараш бо ҳамзистии инсон, бо созгории ботинӣ ва иҷтимоии ӯ алоқаманд буд.
Намунаи олии афкори фалсафию антропологии Ҷалолиддини Румӣ меъёрҳои ахлоқиест, ки муносибати инсонро бо дигар аъзоёни ҷамъият танзим мекунад, зеро чуноне ки аз дидгоҳи фалсафии ӯ маълум аст, ӯ инсонро мавҷуди иҷтимоӣ медонист.
Андешаҳои ӯ дар бораи пайдоиш ва сарнавишти инсон асосан бо андешаҳои Саноӣ, Аттор, Ибни Арабӣ мувофиқат мекунанд.
Ҷалолиддини Румӣ ишқро асоси ҳамзистии мардум дар ҷомеа медонад. Таълимоти Румӣ имкон медиҳад, ки ҳар яке аз тезисҳоро ба монанди Р.Декарт «Ман фикр мекунам, бинобар ин вуҷуд дорам», А.Гайда «Ман ҳис мекунам, бинобар ин вуҷуд дорам» ва А.Камю «Ман исён мекунам, бинобар ин вуҷуд дорам» асос шуморем. Аммо, агар мо тамоми қобилиятҳои инсониро, ки бо онҳо нишон дода шудаанд, муттаҳид кунем, мо метавонем қудрати инсонро васеътар қабул кунем – “Ман ҳис мекунам, фикр мекунам ва исён мекунам, бинобар ин ман вуҷуд дорам”.
Ҳамин тавр, Ҷалолиддини Румӣ ва дигар суфиён қувваи инсонро дар ишқаш мебинанд. Аммо ишқ нисбат ба онҳо ҳам ҳиссиёт, ҳам фикр ва ҳам рӯҳи саркаши инсонро фаро мегирад. Аз ин рӯ, андешаи аҳли тасаввуф “Ман дӯст медорам, пас ман ҳастам”. Ишқ тамоми қобилиятҳои инсониро фаро мегирад ва аз ин рӯ, ин андеша дар шарҳи қудрати маърифатии инсон низ муттаҳидкунанда аст.
Агар як шакли таҳаммулпазирӣ дар мафҳуми ахлоқии Румӣ ишқ ба наздикон бошад, шакли дигар ин эҳтиром ба андешаи дигарон аст.
Намунаи таҳаммулпазирии ин навъ метавонад талаботе бошад, ки шахс ҳама гуна андеша, нуқтаи назарро қабул ва дарк кунад. Ба ин маъно, «таҳаммулпазирӣ» метавонад ба рушди дигар самтҳо ё ҷараёнҳо, пайдоиши роҳҳои нави шинохт, рушди гуногунандешӣ мусоидат намояд. Ҳамин тариқ, Ҷалолиддини Румӣ мехоҳад нишон диҳад, ки муносибати таҳаммулпазирӣ ҳама хушунатро, ки бад аст, хориҷ мекунад. Мутафаккир танҳо чунин хушунатеро мепазирад, ки инсон ба хотири ром кардани нафси худ, хушунат алайҳи нафси худ анҷом медиҳад.
Даврае, ки Ҷалолиддини Румӣ дар он зиндагӣ ва фаъолият кардааст, ба он мусоидат кард, ки ӯ ба рушди ғояи таҳаммулпазирӣ ҳамчун як падидаи ахлоқӣ рӯй овард. Дар баробари ин анъанаҳои иҷтимоӣ ва фарҳангӣ дар асосноксозии ҷанбаҳои афкори таҳаммулпазирии ӯ нақши муҳим бозиданд.
Мутафаккир дар давраи дигаргуниҳои пурталотуми сиёсӣ, табаддулот, задухӯрдҳои оштинопазири динӣ, ки ба давраи ҳукмронии Салчуқиён хос буд, зиндагӣ кардааст. Дар баробари ин дар заминаи афзоиши босуръати шаҳрҳо ва таҳаввули фарҳанги шаҳрӣ назария ва амалияи тасаввуф фаъолона инкишоф меёфт.
Сабаби ин қадар гул-гулшукуфии фарҳанги орифона дар он буд, ки дар давраи бесуботӣ ва буҳрони маънавӣ маҳз афкори сӯфиёна ба одамон сулҳу осоиш овард. Онҳо ҳамчунин дар асоси принсипҳои ахлоқӣ асос ёфта буданд, ки татбиқи онҳо ба ҳамзистии мардумон дар ҳамдигарфаҳмӣ ва осоиштагӣ мусоидат мекард. Муҳим он аст, ки мансубияти инсон ба фарҳанги дигар, мазҳаби дигар дар тасаввуф ба ҳеҷ ваҷҳ мамнуъ нашудааст.
Муроҷиати Румӣ ба ғояҳои таҳаммулпазирӣ аз талаби ҷомеаи дигаргунсозанда буд, ки дар он бунёди сохторҳои ҷадиди иҷтимоӣ дар шароити таҳаввулоти сиёсӣ ва тағйири қудрат сурат гирифтааст. Ғайр аз ин, дар ин давра бисёр ҳунармандон, намояндагони илм, фарҳанг ва санъат ба Осиёи Хурд кӯчида рафтанд. Албатта, ин раванд баҳсбарангез буд. Аҳолии бумӣ низ ба ҳаракати фаъол ҷалб карда шуд, асосҳои ҷамъият тағйир меёфт, таъсири мутақобила ва воридшавии фарҳангҳои гуногун ба амал омад. Ҳамаи ин бо масъалаҳои иҷтимоӣ алоқаманд буда махсусан боиси таҳаммулнопазирии динӣ гардида буд.
Румӣ муътақид буд, ки бо вуҷуди тафовути этникӣ, иҷтимоӣ ва фарҳангӣ инсон метавонад танҳо дар асоси принсипҳои таҳаммулпазирӣ бо худ ва ҷомеа дар ҳамбастагӣ зиндагӣ ва ҳамзистӣ кунад.
Мутафаккир бар хилофи мафҳуми мазҳабӣ, ки бар ғояи фурӯтанӣ ва эҳсоси оштинопазирӣ бо канорагирӣ аз мушкилоте, ки дар ҷомеа ба миён меояд, асос ёфтааст, амали аслии таҳаммулпазириро дар воридшавӣ ва таъсири мутақобилаи фарҳангҳо медонад. Таҳаммулпазирӣ дар таълимоти мутафаккир аз тарбия оғоз ёфта, ба ташаккули ҳисси масъулиятшиносӣ, ҳамбастагии ҳамдигар дар роҳи дониш мусоидат мекунад.
Ҳамин тариқ, дар таълимоти Ҷалолиддини Румӣ таҳаммулпазирӣ ҳамчун категорияи ахлоқии дорои ҷанбаи иҷтимоӣ фаҳмида мешавад. Ҳарчанд тасаввуф ғояи зӯроварӣ надоштанро тарғиб мекунад, аммо ин маънои таслими ғайрифаъол ба эътиқод ва дидгоҳи дигарон, қабули ақидаи дигаронро надорад.
Таҳаммулпазирӣ дар афкори иҷтимоии файласуф ҳамчун як категорияи ахлоқӣ, ҳамкориҳои мусбати байни одамони мазҳаб ва фарҳангҳои гуногун, ки ҳуқуқи ҳамдигарро эҳтиром ва эътироф мекунанд маънидод мешавад.
Инсон субъекти таҳаммулпазир аст, вай ҳамчун падидаи иҷтимои-фарҳангӣ вуҷуд дорад ва бояд на танҳо аз ташвишу майлу хоҳиш ва тарсу шакҳои ҳаррӯзаи худ, балки аз ташвишҳои тамоми ҷомеа огоҳ бошад. Инсон роҳи камолотро бояд интихоб кунад. Инсони таҳаммулпазир ҳамчун як падидаи иҷтимои-фарҳангӣ бояд дарк кунад, ки ӯро ҳамчун намуна қабул мекунанд, бояд кӯшиш кунад, ки барои ҳамзистӣ тамоми шароитро фароҳам оварад, ки дар он ҷо на таҷовуз ва на рақобати шадид ҷой надошта бошад. Инсони дорои ақл бояд фазои каси дигареро қадр кунад ва ҳамзамон аз мавқеъи худ дар роҳи камолот огоҳ бошад.
Ва дар ин роҳ вай бояд барои инкишофи гуфтушунид ва ҳамзистии осоишта маҳорат пайдо кунад. Вай бояд гуногунии фарҳангиро қадр кунад ва фарқиятҳои фарҳангиву зуҳуроти онҳоро дар ҳаёт эътироф кунад. Ҳамин тавр, таҳаммулпазирӣ, ки яке аз шартҳои рушди муносибатҳои иҷтимоӣ мебошад, дар умум дар тасаввуф ва бахусус дар афкори Румӣ ҳамчун идеале пайдо мешавад, ки воқеиятро тавсиф мекунад.
Ҳамин тариқ, дар афкори фалсафӣ ва ахлоқии Румӣ тафсирҳои мухталифи мафҳуми «таҳаммул»-ро метавон мушоҳида кард, аз қабили ҷилавгирӣ аз нафс, дифоъи оқилона, наҷот аз васвасаҳо, талош барои паймон, хайрхоҳӣ, парҳезгорӣ, худотарсӣ дар ҳисси наҷот ва тавба, огоҳӣ аз ранҷу азоб ва бартараф кардани он, муҳаббат, тарбия, чаҳорчӯбаи ботинии рафтори инсон, қобилияти хомӯш будан, ҷустуҷӯи созиш, истифода аз таҷрибаи касе, ҳамзистии забонҳои гуногун ва фарҳангҳо ва ғ. Таҳаммулпазирӣ ҳамчун категорияе пайдо мешавад, ки мундариҷаи он бисёрҷабҳа аст.
Умедов М.Ҳ. – Доктори илмҳои фалсафа, профессори кафедраи таърихи фалсафа ва фалсафаи иҷтимоии факултети фалсафаи Донишгоҳи миллии Тоҷикистон
