Обшавии пиряхҳо, ки аз гармшавии иқлим ба вуҷуд омадааст, яке аз таҳдидҳои бузурги сатҳи ҷаҳонӣ мебошад. Оқибатҳои ин раванд (аз болоравии сатҳи оби баҳр ва обхезии минтақаҳои соҳилӣ то тағйирёбии иқлим ва норасоии оби тоза) ба тамоми кишварҳои ҷаҳон таъсири манфӣ мерасонанд. Дар чунин шароит талошҳо барои пешгирии обшавии пиряхҳо аҳамияти махсус пайдо мекунанд ва ташаббусҳое, ки ба ҳалли ин мушкилот нигаронида шудаанд, аллакай аҳамияти стратегӣ пайдо намудаанд. Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон пайваста ҷонибдори ҷалби таваҷҷуҳи ҷомеаи байналмилалӣ ба масъалаи ҳифзи пиряхҳо буда, барои ҳалли он ташаббусҳои мушаххас пешниҳод менамояд.
Бо эътирофи хусусияти глобалии ин таҳдид муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон аз минбари созмонҳои бонуфузи байналмилалӣ борҳо масъалаи зарурати муттаҳид кардани талошҳои ҷомеаи ҷаҳониро ба миён овард. Ташаббусҳои ӯ ба баланд бардоштани огоҳӣ дар бораи нақши муҳимми пиряхҳо дар нигоҳ доштани тавозуни экологӣ ва таъмини амнияти об, алахусус дар Осиёи Марказӣ, ки онҳо манбаи асосии оби тоза мебошанд, равона карда шудаанд.
Пешниҳодҳои Тоҷикистон таҳия ва татбиқи барномаҳои ҳамаҷонибаи мониторинги ҳолати пиряхҳо, таъсиси фонди байналмилалӣ барои маблағгузории таҳқиқоти илмӣ ва лоиҳаҳои ҳифзи экосистемаҳои пиряхҳо, инчунин тақвияти ҳамкориҳои байналмилалӣ дар соҳаи табодули дониш ва технологияро дар бар мегиранд. Ба зарурати ҷорӣ намудани таҷрибаҳои устувори истифодаи замин ва истифодаи об дар минтақаҳои вобаста ба оби пиряхҳо барои коҳиш додани таъсири антропогенӣ ба экосистемаҳои осебпазир диққати махсус дода мешавад.
Пешвои миллат аҳамияти ҳамгироии масъалаи ҳифзи пиряхҳоро ба рӯзномаи глобалии иқлим пешниҳод намуда, ба қабули ӯҳдадориҳои мушаххас оид ба коҳиш додани партовҳои газҳои гулхонаӣ, ки сабаби асосии гармшавии глобалӣ ва дар натиҷа обшавии пиряхҳо мебошанд, даъват менамояд. Вай ба зарурати таҷдиди сиёсати энергетикӣ дар самти истифодаи манбаъҳои барқароршавандаи энергия ва ҷорӣ кардани технологияҳои каммасраф диққати коршиносони ҷаҳониро равона кардааст.
Бояд гуфт, ки саҳми Тоҷикистон дар ҳалли мушкилоти обшавии пиряхҳо танҳо бо ташаббусҳои арсаи байналмилалӣ маҳдуд намешавад. Дар кишвар барномаҳои давлатӣ оид ба мониторинги ҳолати пиряхҳо амалӣ карда мешаванд, таҳқиқоти илмӣ барои омӯзиши динамикаи обшавӣ ва оқибатҳои он гузаронида мешаванд ва инчунин чораҳои мутобиқшавӣ ба шароити тағйирёбандаи иқлим таҳия карда мешаванд. Ин талошҳо дар заминаи фаъолияти дипломатӣ ҷонибдории Тоҷикистонро вобаста ба ҳифзи пиряхҳо барои наслҳои оянда нишон медиҳанд.
Яке аз паҳлуҳои муҳимтарини ташаббуси байналмилалии муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон таваҷҷуҳ ба таҳқиқи илмии пиряхҳо мебошад. Барои таҳияи чораҳои муассир оид ба пешгирии обшавӣ фаҳмиши амиқи равандҳои дар таркиби пиряхҳо рухдода зарур аст. Ин мониторинги ҳолати пиряхҳо, омӯзиши динамикаи онҳо, моделсозии таъсири тағйирёбии иқлим ва таҳияи пешгӯиҳо барои ояндаро дар бар мегирад. Тоҷикистон, ки дорои захираҳои зиёди обҳои яхбаста мебошад, дар гузаронидани чунин таҳқиқот бо созмонҳои байналмилалӣ фаъолона ҳамкорӣ мекунад. Натиҷаҳои ин таҳқиқот бояд барои қабули қарорҳои огоҳона ва таҳияи стратегияҳои мушаххас заминаи мусоид фароҳам оваранд.
Дар баробари гузаронидани таҳқиқоти илмӣ, самти муҳимми амалишавии ташаббуси номбаргардида баланд бардоштани огоҳии ҷомеа дар бораи мушкилоти обшавии пиряхҳо мебошад. Муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон борҳо зарурати маърифати аҳолӣ, хусусан ҷавононро дар бораи нақши пиряхҳо дар таъмини амнияти об ва рушди устувор таъкид кардааст. Гузаронидани барномаҳои таълимӣ, семинарҳо ва конфронсҳо, ки ба баланд бардоштани саводнокии экологӣ нигаронида шудаанд, имкон медиҳад, ки муносибати масъулиятнок ба захираҳои об ташаккул дода шавад ва иштироки шаҳрвандон дар чорабиниҳои ҳифзи пиряхҳо тақвият ёбад.
Яке аз қадамҳои муҳим дар доираи ин ташаббус татбиқи лоиҳаҳо оид ба мутобиқшавӣ ба тағйирёбии иқлим ва коҳиш додани таъсири он мебошад. Чунин амалкард сохтмон ва навсозии обанборҳо, системаҳои обёрӣ ва дигар иншооти инфрасохтори обиро дар бар мегирад, ки ба истифодаи самараноки оби пиряхҳо имкон медиҳанд. Илова бар ин, ҷорӣ намудани технологияҳои каммасрафи об дар соҳаи кишоварзӣ ва саноат, инчунин ба амал баровардани рушди энергетикаи сабз низ муҳим аст. Дар ин самт ҳамкории байналмилалӣ дар татбиқи ташаббуси навбатии Сарвари давлат нақши ҳалкунанда мебозад. Тоҷикистон бо дигар кишварҳо ва созмонҳои байналмилалӣ дар доираи барномаҳо ва лоиҳаҳои гуногун, ки ба омӯзиш ва ҳифзи пиряхҳо равона шудаанд, фаъолона ҳамкорӣ мекунад. Мубодилаи таҷриба, технология ва дониш имкон медиҳад, ки кӯшишҳо ва захираҳо барои ҳалли мушкилоти умумӣ муттаҳид карда шаванд.
Қобили зикр аст, ки ташаббуси навбатии муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон оид ба омӯзиш ва ҳифзи пиряхҳо қадами муҳим дар самти таъмини амнияти об ва рушди устувори на танҳо Тоҷикистон, балки тамоми минтақа мебошад. Татбиқи ин ташаббус равиши ҳамаҷонибаро талаб мекунад ва он таҳқиқи илмӣ, баланд бардоштани огоҳии ҷомеа, татбиқи лоиҳаҳо оид ба мутобиқшавӣ ба тағйирёбии иқлим, коҳиш додани оқибатҳои он ва ҳамкории фаъоли байналмилалиро дар бар мегирад. Танҳо бо кӯшиши муштарак мо метавонем пиряхҳоро барои наслҳои оянда нигоҳ дорем.
Чи гунае ки ишора рафт, унсури муҳимми ташаббуси номбаргардида даъват ба ҳамкории байналмилалӣ мебошад. Мушкилоти обшавии пиряхҳо глобалӣ буда, муттаҳид кардани кӯшишҳои ҳамаи кишварҳоро талаб мекунад. Эмомалӣ Раҳмон борҳо зарурати таҳияи барномаҳо ва лоиҳаҳои муштаракро, ки ба кам кардани партовҳои газҳои гулхонаӣ, баланд бардоштани самаранокии энергия ва рушди манбаъҳои барқароршавандаи энергия равона шудаанд, таъкид кардааст. Ҳамоҳангсозии кӯшишҳо дар соҳаи мутобиқшавӣ ба оқибатҳои обшавии пиряхҳо, аз қабили тағйир додани режими гидрологии дарёҳо ва дастрасӣ ба оби тоза низ муҳим аст.
Даъват ба ҳамкории байналмилалӣ бо пешниҳодҳои мушаххас тақвият дода мешавад. Тоҷикистон ташаббусҳои таъсиси Фонди байналмилалиро барои дастгирии таҳқиқот дар соҳаи яхшиносӣ ва мониторинги пиряхҳо фаъолона пеш мебарад. Ин фонд метавонад заминаи асосии мубодилаи дониш, технология ва таҷриба байни олимон ва коршиносони кишварҳои гуногун бошад. Инчунин таҳияи стратегияи байналмилалии ҳифзи пиряхҳо пешниҳод карда мешавад, ки ҳадафҳо ва нишондиҳандаҳои мушаххас ва инчунин механизмҳои расидан ба онҳоро дар бар мегирад.
Муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон таъкид мекунанд, ки бидуни талошҳои муттаҳидшудаи ҷомеаи байналмилалӣ дар мубориза бо обшавии пиряхҳо муваффақиятҳои назаррас ба даст овардан ғайриимкон аст. Вай даъват мекунад, ки дар конфронсҳо ва форумҳои байналмилалие, ки ба ин масъала бахшида шудаанд, инчунин татбиқи лоиҳаҳо ва барномаҳои муштарак бояд руйи кор оянд. Муҳим он аст, ки ҳар як кишвар барои коҳиш додани партовҳои газҳои гулхонаӣ ва татбиқи технологияҳои аз ҷиҳати экологӣ тоза масъулиятро ба дӯш гирад.
Ғайр аз ин, оқибатҳои иҷтимоӣ ва иқтисодии обшавии пиряхҳо бояд ба назар гирифта шаванд. Бисёр минтақаҳои ҷаҳон барои обёрии кишоварзӣ, оби нӯшокӣ ва истеҳсоли нерӯи барқ аз оби пиряхҳо вобастаанд. Тағйирёбии режими гидрологии дарёҳо метавонад ба хушксолӣ, обхезӣ ва дигар офатҳои табиӣ оварда расонад, ки чунин ҳолат ба ҳаёти одамони оддӣ таъсири манфӣ мерасонанд. Аз ин рӯ, таҳияи барномаҳои мутобиқшавӣ ба ин оқибатҳо, инчунин дастрасӣ ба оби тоза ва ғизо барои аҳолии осебпазир муҳим аст. Ҳамин тариқ, мушкилоти обшавии пиряхҳо муносибати ҳамаҷониба ва ҳамоҳангшударо талаб мекунад. Танҳо бо кӯшиши муштараки ҷомеаи байналмилалӣ метавон ин равандро қатъ кард ва оқибатҳои онро барои ояндаи сайёра коҳиш дод. Даъвати Эмомалӣ Раҳмон ба ҳамкории байналмилалӣ як қадами муҳим дар ин самт буда, аз тамоми кишварҳо ва созмонҳо дастгирии фаъолро талаб менамояд.
Ғайр аз таҳқиқоти илмӣ ва ҳамкориҳои байналмилалӣ, ташаббуси Сарвари давлат тадбирҳои мушаххаси амалиро оид ба ҳифзи пиряхҳо пешбинӣ менамояд. Ин тадбирҳо таҳия ва татбиқи технологияҳоеро дар бар мегирад, ки ба коҳиши обшавӣ мусоидат мекунанд. Инчунин самти муҳим баланд бардоштани огоҳии экологии аҳолӣ ва ҷалби онҳо ба иштирок дар чорабиниҳои ҳифзи муҳити зист мебошад. Сиёсати самараноки экологӣ ва истифодаи бомасъулияти захираҳои табиӣ барои ҳифзи дарозмуддати пиряхҳо шароити зарурӣ фароҳам меоваранд.
Барои амалӣ намудани ин тадбирҳо муносибати маҷмуӣ талаб карда мешавад. Ин гуна муносибат мониторинги ҳолати пиряхҳо, таҳияи пешгӯиҳои тағйирёбии онҳо ва мутобиқ шудан ба шароити нави иқлимро дар бар мегирад. Ҷанбаи муҳим ташкили системаи самараноки идоракунии захираҳои об мебошад, ки манфиатҳои ҳамаи соҳаҳо, аз ҷумла кишоварзӣ, энергетика ва саноатро ба назар мегирад. Барои кам кардани вобастагӣ ба гидроэнергетика, ки асосан аз обҳои пиряхҳо вобаста аст, инчунин бояд манбаъҳои алтернативии энергия таҳия карда шаванд. Ғайр аз ин, дар ташаббуси навбатии Эмомалӣ Раҳмон ба аҳамияти тайёр кардани кадрҳои соҳибихтисос, ки қодиранд вазифаҳои мураккабро дар соҳаи ҳифзи муҳити зист ва рушди устувор ҳал намоянд, таъкид мегардад. Ин ташкили барномаҳои таълимӣ ва марказҳои илмӣ-таҳқиқотиеро дар бар мегирад, ки ба омӯзиши пиряхҳо ва таҳияи технологияҳои инноватсионӣ омодагии касбӣ доранд. Дастгирии олимону мутахассисони ҷавон, ки ба омӯзиши мушкилоти ҳифзи пиряхҳо машғуланд, омили муҳимми таъмини рушди устувори минтақа мебошад.
Бояд қайд кард, ки ҳифзи пиряхҳо на танҳо вазифаи экологӣ, балки вазифаи иҷтимоию иқтисодӣ низ мебошад. Пиряхҳо барои миллионҳо одамон манбаи оби тоза мебошанд, фаъолияти кишоварзӣ ва энергетикаро таъмин мекунанд ва инчунин дар нигоҳ доштани гуногунии биологӣ нақши муҳим доранд. Нобудшавии онҳо метавонад ба оқибатҳои ҷиддӣ, аз қабили хушксолӣ, обхезӣ, норасоии ғизо ва бад шудани шароити зиндагии аҳолӣ оварда расонад. Дар робита ба ин, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон бо ташаббуси хеш даъват ба амал меорад, ки кӯшишҳои ҷомеаи байналмилалӣ дар ҳалли масъалаи ҳифзи пиряхҳо муттаҳид карда шаванд. Таҳия ва татбиқи лоиҳаҳои муштарак, ки ба омӯзиши пиряхҳо, табодули таҷриба ва технология, инчунин расонидани кӯмаки молиявӣ ба кишварҳое, ки ба оқибатҳои тағйирёбии иқлим осебпазиртаранд, зарур аст. Танҳо бо кӯшиши муштарак метавон рушди устувори минтақаро таъмин кард ва пиряхҳоро барои наслҳои оянда нигоҳ дошт.
Дар маҷмуъ, ташаббуси муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон оид ба пешгирии обшавии пиряхҳо саҳми муҳим дар талошҳои глобалии мубориза бо тағйирёбии иқлим мебошад. Ин ташаббус зарурати муносибати ҳамаҷониба ба ҳалли ин масъаларо, ки таҳқиқоти илмӣ, ҳамкории байналмилалӣ ва чораҳои мушаххаси амалиро дар бар мегирад, инъикос менамояд. Татбиқи бомуваффақияти ин ташаббус на танҳо пиряхҳоро ҳамчун манбаи муҳимми оби тоза нигоҳ медорад, балки дар таъмини рушди устувори сайёра барои наслҳои оянда саҳм мегузорад. Ин як қадам ба сӯи муносибати масъулиятнок ба захираҳои табиӣ ва дарки робитаи байни фаъолияти инсон ва вазъи муҳити зист мебошад.
Бо дарки аҳамияти муҳимми пиряхҳо барои тавозуни гидрологии Осиёи Марказӣ ва тамоми ҷаҳон, Эмомалӣ Раҳмон борҳо масъалаи осебпазирии онҳоро дар минбарҳои бонуфузи байналмилалӣ ба миён гузошта, даъват ба муттаҳидсозии талошҳои ҷомеаи ҷаҳонӣ кардааст. Роҳбарии ӯ дар ин масъала дар пешбурди лоиҳаҳо ва барномаҳои мушаххас, ки ба мониторинги ҳолати пиряхҳо, омӯзиши сабабҳои обшавии онҳо ва таҳияи чораҳо оид ба коҳиш додани оқибатҳои ин раванд равона шудаанд, зоҳир шуд. Ба баланд бардоштани огоҳии аҳолӣ дар бораи аҳамияти ҳифзи пиряхҳо ва истифодаи оқилонаи захираҳои об диққати махсус дода шуд.
Ташаббуси башардӯстонаи муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон танҳо бо изҳороти мушкилоти обу иқлим маҳдуд намешавад, балки барои ҳалли он механизмҳои муассирро пешниҳод менамояд. Рушди заминаи илмӣ-таҳқиқотӣ, таъсиси марказҳои муосири мониторинги пиряхҳо ва ҷалби олимони пешрафта ба омӯзиши ин мушкилот ҷанбаи муҳимми ташаббуси мазкур мебошанд. Ин ба мо имкон медиҳад, ки дар бораи динамикаи обшавии пиряхҳо маълумоти дақиқтар гирем, пешгӯиҳо таҳия кунем ва стратегияҳои самараноки мутобиқшавӣ ба шароити тағйирёбандаи иқлимро пешниҳод созем. Дастгирии созмонҳои байналмилалӣ, кишварҳои пешрафта ва дигар ҷонибҳои манфиатдор барои татбиқи бомуваффақияти лоиҳаҳои ҳифзи пиряхҳо зарур аст. Табодули таҷриба, технология ва захираҳои молиявӣ имкон медиҳад, ки иқтидори кишварҳое, ки ба таъсири манфии обшавии пиряхҳо бештар дучор мешаванд, тақвият дода шавад. Он инчунин ба таҳкими эътимод ва шарикии байни давлатҳо дар ҳалли масъалаҳои глобалии экологӣ мусоидат хоҳад кард.
Хулоса, ташаббуси муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон на танҳо саҳмгузорӣ дар ҳифзи пиряхҳо, балки як амали ҷасурона барои тақвияти муколамаи глобалӣ оид ба тағйирёбии иқлим мебошад. Вай аҳамияти қабули масъулият барои ояндаи сайёра ва зарурати амалҳои муштаракро барои рафъи мушкилоти экологӣ бори дигар исбот менамояд. Татбиқи бомуваффақияти ин ташаббус як қадами муҳим дар роҳи рушди устувор ва шукуфоии инсоният хоҳад буд.
Сафарализода Х.Қ. – доктори илмҳои сиёсӣ, декани факултети фалсафаи ДМТ
