(ё хусусиятҳои гуманистии Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон)
Дар фарҳанги миллати тоҷик гиромидошти инсон ҳамчун мавҷуди олитарини табиат реша дар умқи таърих дорад. Шуруъ аз ҳикмати Хусравонӣ то ба дигар макотиби фикрии фалсафӣ, осору эҷоди гаронмояи бузургони миллат мақом ва манзалати инсон ба таври густурда сутуда шуда, гиромӣ ва арҷгузорӣ шудааст. Ҳамин аст, ки фарҳанги бостонии тоҷикро бо унвонҳои ҳикмати Пешдодиён ва Қонунпешагон ёд мекунанд. Сабаби чунин унвон гирифтани фарҳанги тоавастоии ориёӣ дар он аст, ки аз нахустинҳо шуда, дар ин тамаддун масъалаи додгустарӣ ва эътирофи ҳуқуқу озодиҳои инсон матраҳ шуда, ба хотири таъмини ҳаёти осоишта, ташкили ҷомеаи адолатпеша ва инсонмеҳвар назариёти ҷолиб арза шудааст. Дар марҳилаҳои баъдӣ низ ҳамин хусусият, на танҳо ҳифз, балки тақвият дода мешавад. Оини зардуштӣ сартосар хусусияти инсонгароӣ ва бузургманишии инсонро дорад. Инсони оқилу ҳушманд, хушахлоқ ва бомаърифат беҳтарин пайрави оини зардуштӣ дониста мешуд.
Далели дигари хусусияти гуманистии тамаддуни ориёӣ таҳияи «Эъломияи ҳуқуқи башар» аст, ки дар таърих назир надорад. Арзиши Эъломияи мазкур дар он зоҳир мегардад, ки ИНСОН, новобаста аз мансубияти қавмию нажодӣ ва мазҳабию динӣ гиромӣ дониста шуда, ҳамчун субъекти бошуур ва дорои қадру манзалат эътироф карда мешавад. Ба таъбири Мавлоно Ҷалоллуддини Балхӣ:
Ди Шайх бо чароғ ҳаме гашт гирди шаҳр,
К-аз деву дад малуламу инсонам орзуст.
Бо таъсирпазирӣ аз фарҳангу маънавиёти хусусияти инсонгароидошта, дар солҳои аввали соҳибистиқлолӣ (06.11.1994) Ҷумҳурии Тоҷикистон Конститутсияи худро, ки дар он идеологияи давлатӣ ва рӯзномаи давлатдорӣ инъикос ёфтааст, тариқи раъйпурсии умумхалқӣ қабул намуд. Дар ин санади олитарини сиёсию ҳуқуқӣ ИНСОН мавқеи марказӣ дорад. Аз 100 моддаи Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон зиёда аз 38 моддаи онро ҳуқуқу озодӣ ва манфиатҳои инсон ташкил менамояд. Боби дуюм пурра ба масъалаи мазкур бахшида шуда, моҳиятан аз моддаи 5-ум сарчашма мегирад: «Инсон, ҳуқуқ ва озодиҳои ӯ арзиши олӣ мебошанд. Ҳаёт, қадр, номус ва дигар ҳуқуқҳои фитрии инсон дахлнопазиранд. Ҳуқуқу озодиҳои шаҳрвандро давлат эътироф, риоя ва ҳифз менамояд».
Воқеан, ҷомеае, ки дар он бузургманишии инсон, новобаста аз мансубиятҳои диниву эътиқодӣ ва миллию нажодӣ таъмин мегардад, ҷомеаи адолатпеша, таҳаммулгаро ва гуманистӣ аст. Ин ҷомеаест, ки аз Маздак сар карда, то мутафаккирони асримиёнагии тоҷик (Форобӣ, А.Ҷомӣ) онро тавсиф карда, аз фазилатҳои он ситоиш намудаанд.
Хушбахтона, Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон андеша ва ормони мутафаккирони гузаштаи миллатро дар хусуси соҳибэҳтиромӣ, ҳуқуқу озодиҳои инсон амалӣ намуда, моҳиятан бар он нигаронида шудааст, ки миллати тоҷик ҳамчун миллати фарҳангиву тамаддунофар дар арсаи ҷаҳонӣ бо хислатҳои олитарини худ муаррифӣ мешавад. Кафолати таъмини ҳаёти осоишта барои ҳар як шаҳрванд, озодии ирода ва интихоб, эҳтироми арзишҳои умумибашарӣ ва монанди инҳо муқаддасоте ҳастанд, ки тариқи ҳуҷҷати олитарин – Конститутсия собит шудаанд. Шаҳрвандони кишвар дар интихоби дин, иттиҳодияҳои ҷамъиятӣ ва ҳизбҳои сиёсӣ мустақиланд ва озодона метавонанд аз онҳо пайравӣ кунанд. Аммо, «Мафкураи ҳеҷ як ҳизб, иттиҳодияи ҷамъиятӣ, динӣ, ҳаракат ва гурӯҳе наметавонад ба ҳайси мафкураи давлатӣ эътироф шавад» (моддаи 8). Чунин тарзи масъалагузорӣ хоси давлати демократӣ ва дунявӣ буда, шаҳрвандон ҳуқуқи интихобе доранд, ки ба манфиати оммаи мардум мухолифат накунад.
Хулоса, дар раванди тезутунди глобализатсионӣ, миллате қобилияти истодагарӣ карданро дорад, ки шаҳрвандонаш дорои ҷаҳонбинии илмӣ буда, ба ҳама дастовардҳои арзишманди фарҳангию иҷтимоӣ, иқтисодию сиёсӣ ва ҳуқуқии худ арҷгузорӣ намуда, онҳоро эҳтиром ва муқаддас мешуморад. Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон аз зумраи ҳамин гуна дастовардҳои арзишманди миллати тоҷик аст, ки ҳамчун шиносномаи миллат ҳама унсурҳои давлатдории миллиро фаро мегирад. Танҳо зарур аст, ки мазмуну муҳтавои ин санади олиро дарк намуда, сарчашмаи фаъолияти худ қарор диҳем.
Амирхон Шоҳҳусайн Талбонӣ,номзади илмҳои фалсафа, дотсент, мудири кафедраи таърихи фалсафа ва фалсафаи иҷтимоии ДМТ
